ไตรยางค์ หรือ อักษรสามหมู่ คือ การจำแนกตัวอักษรออกเป็น 3 หมู่ โดยการแยกตามเสียงของอักษรนั้นๆ คือ อักษรสูง อักษรกลาง และอักษรต่ำ
ไตรยางค์มีการจัดหมวดหมู่เพื่อแบ่งพยัญชนะไทยออกเป็น 3 ประเภท ดังนี้
1. อักษรสูง หมายถึง พยัญชนะกลุ่มหนึ่งที่มีรูปปกติเป็นเสียงสูงทั้งหมด ซึ่งเป็นการพิจารณาเฉพาะรูปพยัญชนะเท่านั้น โดยมีจุดมุ่งหมายเพื่อให้ผันเสียงวรรณยุกต์ไปในแบบเดียวกัน อักษรสูงมีทั้งหมด 11 ตัว ได้แก่ ข ฃ ฉ ฐ ถ ผ ฝ ศ ษ ส ห
การผันวรรณยุกต์
คำเป็น
คำตาย
o คำตายที่ใช้อักษรสูงเป็นพยัญชนะต้น จะมีพื้นเสียงเป็นเสียงเอก เช่น ขบ ขด ขัด ฉุด ถัก ผัก ฝึก สด หาด ฯลฯ
o เมื่อผันด้วยไม้โท จะมีเสียงโท เช่น (มั่ก)ขั้ก ข้ะ ข้าก ฯลฯ
o ไม่นิยมผันด้วยไม้เอก ไม้ตรี และไม้จัตวา
2. อักษรกลาง หมายถึง พยัญชนะกลุ่มหนึ่งที่มีรูปปกติเป็นเสียงกลางทั้งหมด ซึ่งเป็นการพิจารณาเฉพาะรูปพยัญชนะเท่านั้น โดยมีจุดมุ่งหมายเพื่อให้ผันเสียงวรรณยุกต์ไปในแบบเดียวกัน อักษรกลางมีทั้งหมด 9 ตัว ได้แก่ ก จ ฎ ฏ ด ต บ ป อ
การผันวรรณยุกต์
คำเป็น
คำตาย
o เมื่อผันด้วยไม้โท จะมีเสียงโท เช่น กู้ด จ้ะ ฯลฯ
o เมื่อผันด้วยไม้ตรี จะมีเสียงตรี เช่น ก๊ก จั๊ก โด๊บ โต๊ะ บั๊ก ฯลฯ
o เมื่อผันด้วยไม้จัตวา จะมีเสียงจัตวา เช่น ก๋ะ จ๋ะ ฯลฯ ปัจจุบันไม่ปรากฏการเติมไม้จัตวากับคำตายที่เป็นอักษรกลาง
o ไม่นิยมผันด้วยไม้เอก
3. อักษรต่ำ หมายถึง พยัญชนะกลุ่มหนึ่งที่มีรูปปกติเป็นเสียงต่ำทั้งหมด ซึ่งเป็นการพิจารณาเฉพาะรูปพยัญชนะเท่านั้น โดยมีจุดมุ่งหมายเพื่อให้ผันเสียงวรรณยุกต์ไปในแบบเดียวกัน อักษรต่ำมีทั้งหมด 24 ตัว ได้แก่ ค ฅ ฆ ง ช ซ ฌ ญ ฑ ฒ ณ ท ธ น พ ฟ ภ ม ย ร ล ว ฬ ฮ
อักษรทั้ง 3 หมู่นี้จะมีวิธีการออกเสียงวรรณยุกต์ที่แตกต่างกันแม้ว่าจะมีรูปสระหรือวรรณยุกต์กำกับก็ตามเช่น คำว่า น่า รูปวรรณยุกต์เป็นเสียงเอกแต่เสียงเป็นเสียงวรรณยุกต์โท ส่วนอักษรต่ำทั้ง 24 ตัวนี้ ยังแบ่งออกได้เป็น 2 พวก คือ อักษรคู่และอักษรเดี่ยว ดังนี้
§ อักษรคู่ มี 14 ตัว ได้แก่ พ ภ ฟ ฑ ฒ ท ธ ค ต ฆ ซ ฮ ช ฌ
§ อักษรต่ำ มี 10 ตัว ได้แก่ ง ญ น ย ณ ร ว ม ฬ ล
การผันวรรณยุกต์
คำเป็น
คำตาย
คำตายสระเสียงยาว
· คำตายที่ใช้อักษรต่ำเป็นพยัญชนะต้น และสะกดด้วยสระเสียงยาว จะมีพื้นเสียงเป็นเสียงโท เช่น โคก ชาติ ทอด ภาพ ลีบ ฯลฯ
· เมื่อผันด้วยไม้โท จะมีเสียงตรี เช่น วี้ด ค้าบ ฯลฯ
· เมื่อผันด้วยไม้จัตวา จะมีเสียงจัตวา เช่น ค๋าก ม๋าด ฯลฯ ปัจจุบันไม่ปรากฏการเติมไม้จัตวากับคำตายสระเสียงยาวที่เป็นอักษรต่ำ (บางตำราไม่ให้ใช้ไม้จัตวาในกรณีนี้เลย)
· ตามหลักภาษา ไม่สามารถผันด้วยไม้เอกและไม้ตรี] คำตายสระเสียงสั้น
· คำตายที่ใช้อักษรต่ำเป็นพยัญชนะต้น และสะกดด้วยสระเสียงสั้น จะมีพื้นเสียงเป็นเสียงตรี เช่น คะ ชัก นก ทุบ เล็ก เพียะ ฯลฯ
· เมื่อผันด้วยไม้เอก จะมีเสียงโท เช่น ค่ะ มั่ก ฯลฯ
o กรณีนี้มีบางคำที่อาจกลายเป็นเสียงเอกในการสนทนา เช่น ค่ะ→ขะ, น่ะ→หนะ, ย่ะ→หยะ, ล่ะ→หละ, ว่ะ→หวะ
· เมื่อผันด้วยไม้จัตวา จะมีเสียงจัตวา เช่น ค๋ะ ม๋ะ ฯลฯ ปัจจุบันไม่ปรากฏการเติมไม้จัตวากับคำตายสระเสียงสั้นที่เป็นอักษรต่ำ (บางตำราไม่ให้ใช้ไม้จัตวาในกรณีนี้เลย)
· ตามหลักภาษา ไม่สามารถผันด้วยไม้โทและไม้ตรี